Onvertaalbaar (1): Inleiding

Wellicht herken je het: de bijzondere gewaarwording toen je erachter kwam dat het Engels een woord heeft voor "opdat niet" (lest), en voor "in staat stellen" (allow) maar dat het juist geen woord heeft voor "buurvrouw" of voor "inhoudelijk". En dan blijken er ineens heel veel van dergelijke gevallen te zijn van woorden waarvoor een andere taal geen woord heeft of waarvoor zelfs de meeste andere talen geen woord hebben. Hierdoor ontstaat het bewustzijn dat talen niet woord voor woord in elkaar over te zetten zijn en dat er 'onvertaalbare' woorden bestaan. Soms blijken die verdraaid handig te zijn en bijgevolg worden ze ontleend. Zo komt het Nederlands aan zijn vele leenwoorden uit het Latijn, Grieks, Frans, Engels, Duits, Arabisch en andere talen. Ook andere talen doen aan 'woorden lenen zonder teruggeven'; vaak betreft het dezelfde begrippen, waardoor dat internationale woorden worden. Denk aan de vele begrippen met een Latijnse oorsprong, maar bijvoorbeeld ook religieus getinte termen uit het Mandarijn-Chinees (jin/jang) of Sanskriet (goeroe, nirvana, yoga, mantra).

Toch blijven er nog tienduizenden onvertaalbare woorden over, verdeeld over duizenden talen, die nooit ontleend worden. Soms zijn dat woorden die typisch zijn voor de cultuur van het land; zo kent Italië tig soorten koffie, waarvan de meeste inmiddels ook elders bekend zijn. In het Russisch worden familie- en andere verhoudingen anders beschreven dan bij ons. Zo is er de reeks droeg – priyatel – znakomi om steeds minder nabije graden van "vriend" te beschrijven.

Sommige onvertaalbare begrippen beschrijven een  gebruik dat buiten het betreffende taalgebied onbekend is, zoals:

-        alfreka (IJslands) = het wegjagen van de elfjes (waardoor land spiritueel dood achterblijft)

-        cèilidh/ céilí (Schots- resp. Iers-Gaelisch) = verteltraditie met muziek

-        halca (Arabisch) = verteltraditie met zang en dans

-        nidstang (Noors) = met runen versierde paal waarmee de Noormannen onheil en verwoesting afriepen over vijanden

-        potlach (Chinook Jargon) = groot ceremonieel feest waarbij bezittingen worden weggegeven of vernietigd  om rijkdom van bezitter te tonen

-        rèiteach (Gaelisch) = samenkomst waarin man formeel hand van meisje vroeg aan haar vader

Of zaken uit 's lands mythologie:

-        Doppelgänger (Duits) = spookachtige schaduwgestalte

-        ngarong (Dyak) = 'droomhelper'

-        sian (Iers-Gaelisch) = betoverende zachte, treurige muziek

-        sluagh (Gaelisch) = geest van overledene

Soms betreft het een woord voor een bepaald gebaar, bijvoorbeeld:

-        nop (Laotiaans) = hartelijke begroeting (handpalmen gebedsgewijs tegen elkaar)

-        quine-mine (Frans) = beledigend handgebaar (duim tegen wang, hand wapperen)

Of een klanknabootsing:

-        froufrou (Frans) = geritsel van bladeren en kleren (klanknabootsing van klassieke damesjurk; het best uit te spreken met tongpunt-r)

Daarnaast heeft elke taal zijn eigen zegswijzen, uitdrukkingen en spreekwoorden; zeker de laatste zijn per definitie 'onvertaalbaar'. Maar er bestaan wel heel herkenbare uitdrukkingen waarvan je denk: "Hé, ja!" –

-        esprit d'escalier (Frans, uitdr.) =gevat weerwoord, pas bedacht op de trap naar beneden

-        métro-boulot-dodo (Frans, uitdr.) = alles waaruit het lege leven van velen bestaat (oorspr.: Métro – boulot – bistrots – mégots – dodo – zéro: metro – werk – kroegen – peuken – bedje – niks)

-        lêhavdiel (Hebreeuws/Jiddisch) = "Vergeef me dat ik het vergelijk" of "denk om het verschil"

De mooiste onvertaalbaarheden zijn echter woorden die overal herkenbaar, maar nergens dan in die ene taal in één woord gevat zijn. Veelal betreft dit abstracte zelfstandige naamwoorden, soms werkwoorden, af en toe bijvoeglijke naamwoorden of bijwoorden.

In het boekje Onvertaalbaar! van C.J. Moore zijn er heel wat bijeengebracht. Vele fraaie woorden die althans in het Nederlands en het Engels (waaruit Onvertaalbaar! op gebrekkige wijze is vertaald), maar waarschijnlijk ook in vele, zo niet alle andere talen bijna niet te vertalen zijn, die ik voor volgende week bewaar, heb ik daar gevonden.