maandag 28 juli 2014

Woorden die niet mogen verdwijnen (1)

Taal lijkt op de natuur. Niet toevallig dus dat beide mijn belangstelling hebben; men zegt immers dat taal leeft. Leven betekent verandering. Nieuwe woorden verschijnen, oude verdwijnen. De Japanse duizendknoop verschijnt, de Roggelelie verdwijnt. "Allumeuse" verdwijnt, "cockteaser" komt ervoor in de plaats. Ziehier taalverloedering.
Maar eerlijk is eerlijk: niet alle verandering is een verslechtering; zie Taal verandert. Dat geldt voor taal en voor de natuur. Maar toch blijft het onwijs jammer dat de Roggelelie, de enige inheemse bloem met de nationale kleur, waarschijnlijk niet meer in het wild in Nederland voorkomt; er zijn wel Oranje havikskruid en Oranje springzaad voor in de plaats gekomen, maar die halen het in schoonheid niet bij de lelie en maken bovendien geen deel uit van onze geschiedenis, van de Nederlandse identiteit zou je kunnen zeggen.

Er zijn woorden die gerust mogen verdwijnen, omdat ze tekortschieten of omdat ze worden vervangen door een mooier dan wel Nederlandser woord. "Eerlang" is zo'n geval, een woord dat niet lang heeft bestaan en wellicht verdwijnt vanwege de verwarrende vorm, want wie begrijpt nu dat het eigenlijk "binnenkort" betekent? Verder kun je onder meer denken aan Engelse sporttermen waarvoor een Nederlands woord is bedacht. Meer voorbeelden zal ik er hier niet noemen, want dat zou hun verdwijning onnodig vertragen.

Dan zijn er zijn woorden die op zich geen meerwaarde hebben, maar toch beter konden blijven omdat het verdwijnen van woorden taalverarming betekent – hoe vaak heb je niet een synoniem nodig omdat je hetzelfde woord niet steeds wilt gebruiken of omdat je toch net een andere gevoelswaarde zocht? –, zoals het uitsterven van planten en dieren de natuur verarmt. Denk aan "verzenen" (klemtoon op de eerste lettergreep), "krijten" (dat tegenwoordig alles "huilen" heet is nogal armoedig), "coquette" (ja, het is Frans, en ja, misschien zou ze niet moeten bestaan, maar ze bestaat en we hebben er geen beter woord voor) en "dewijl" (het wordt wellicht tijd dat we ons inzetten voor het behoud van de schrijftaal).

En ten slotte zijn er woorden wier dreigende verdwijning uitgesproken spijtig is –
a.      woorden die met hun schoonheid onze Nederlandse taal sieren: aaipoes, bruggentrekken ("lanterfanten"), achterkousigheid, besjoechelen, letterbaas ("geleerd man"), marren ("talmen"), pleegzuster, pochhans, prij ("helleveeg"), ramaaien, rosbeier;
b.     woorden die een bepaalde betekenisnuance bieden: landslied ("volkslied" heeft ook een andere betekenis), spierkrachtig; of juist een aantal begrippen samenvatten: letterfout (spelling, interpunctie, grammatica en/ of zetwerk)
c.      begrippen waarvoor we gewoonlijk een leenwoord gebruiken, maar waarvoor desondanks een Nederlands woord bestaat of bestond: aanblazing, algezicht ("panorama"), eigenbatig, evenmaat ("harmonie"), kerfdiertje ("insect"), lantaarnplaatje ("dia"), neetoor ("chagrijnig iemand"), tikjuffrouw,varensgast
d.     begrippen waarvoor we eigenlijk geen enkelwoordige vervanging hebben, die dus een gat achterlaten in de taal als ze verdwijnen: befranjen, bordeeltaal, broodrat ("iemand die leeft op andermans kosten"), engelin, kleinhans, nachtkroeger, peinzensmoe, redeziften, reeuws ("een lijklucht hebbend"), snedeling ("middels keizersnee geborene"), voos (voorstadium van rot), winterbrand, zwaarhoofd;
e.      benamingen voor een verdwenen gebruik dat we niet mogen vergeten: bellenmeisje (jonge dienstbode die moest opendoen voor bezoekers), eendenroer, hondenslager (beambte in de kerk die loslopende honden moest vangen of doodslaan), knijpkat, lampetkan, slöjd, touwslager, zevendubbeltjesring, ziekenzand (ter demping van hoefgetrappel en kargeratel);
f.       benamingen voor een ander(e) volk of groep, sommige beschouwd als 'politiek incorrect' (waarover binnenkort): muzelman, mohammedaan, moriaan, neger (wat is anders het tegengestelde van een jager?), zigeuner;
g.      Indische woorden, die ons herinneren aan een belangrijk stuk geschiedenis: baboe, desa, doekoen ("medicijnman"), goenagoena ("tovermiddelen"), nonnie ("zusje"), senang ("behaaglijk, tevreden, gelukkig");
h.      Bargoens, veelal aan het Jiddsch ontleende dieventaal: juut, kalletje ("meisje, snol"), nor, majem ("water"), rojem! ("kijk uit!"), vernachelen ("in de maling nemen; vernielen"), zwijntjesjager ("fietsendief");
i.       literaire woorden: aandonzen, achternoeneboer ("luie boer die achterloopt met zijn werk"), hemelvlam ("zon"), opzwalpen, pekelschuim, toeven, wadem, zangberg.


(volgende week de ´Rode Lijsten´ en iets over de oorzaken en over twee weken de 25 bijzonderste verdwijnwoorden)

dinsdag 22 juli 2014

Pas op voor calorieën

Caloriën zijn die dingen waar je dik van word. Vergelijk het met bacteriën, dat zijn die beestjes waar je ziek van word. Alleen zijn calorieën geen beestjes maar dingetjes. Niemand kan het je precies vertellen hoe ze eruit zien, maar stel ze maar voor als kleine vet bolletjes.
Het gaat allemaal om de vorm en dik worden wil je natuurlijk niet, dus pas op. Zorg dat je geen calorieën binnenkrijgt.

Tja, dat is makkelijker gezegd dan gedaan want in bijna alle voedings middelen zitten calorieën; soms veel, soms weinig, maar altijd wel wat. Alleen water, daar zitten ze niet in. Dus kun je misschien maar beter alleen maar water eten – eh, drinken. Dan word je tenminste niet dik. Behalve als je er te veel van drinkt.
Gelukkig staat op bijna alle levensmiddelen verpakkingen hoeveel calorieën er in zitten. Als je dan een beetje op let kun je tellen hoeveel calorieën je per dag op eet. Kun je er over dromen.
Maar ja, dan word je nog steeds dik. Dus maar weer aan het water. Alleen kan ik me voorstellen dat je dat ook een keer zat word. Wat je dan kunt doen is magere yoghurt eten, en light frisdrank drinken. Daar zitten echt maar een paar van die levensgevaarlijke calorieën in, dus daar lig je niet wakker van.
(Nooit geloven als ze zeggen dat het eigenlijk om kilo calorieën gaat, want dan zouden het er nog eens duizend keer zoveel zijn. Nee zeg, stel je voor! Een stuk of tien per dag gaat nog wel, maar tienduizend! Daar zou je echt wakker van liggen.)

maandag 14 juli 2014

't Plattelaand v'rzoakelijkt

'n Waarme zoemeraovend. D'r is een dik zwad gres 'egreuid en 't het best 'edreugd de leste daogen. 't Gres is 'emeid, 'eschud en 'ezweêld en noe kan 't binnen'ehaold wörre. Groôte trekkers mit opraopwaoge riejen 't laand op en meter veur meter wörre de zwaoien op'elaaie. As 'n opraopwaoge vol is gaat 'ie n'r de boerderie, waaorof 'ie 'elost wördt op de kuul. Daor staot de shovel al klaor um 't an te rieje.
Mooie tied, die hooitied. Alleên… wat is vandaog de dag nog hooitied? Vier, vijf zes sneeje in een jaor van 't laand, mit 'n dag of drie klaor… zoveel biezonders is d'r dan niet meer an. Dat was vrogger wel aanderst.
Tegen juni kwam 't gres in bleui en dan, zo gauw as 't weer vast was, ha'je hooitied; drie week lang. Meie mit de zeis, umgooie, laoter nog es, een paor daog later weer en as dan goed dreug was op 't zwad en op 't lest op mieten. Alles mit de houte hooihark, mit 't heêle huushouwe en een stuk of wat buren. Beulswaark. Mer as 't dan eindelijk in'ehaold kon wörre, dan was 't feest. Mit peerd en waogen 't laand op, de manne 't hooi opsteke mit de gaovel en twee deres op de waoge um te laoie. En dan op huus an – uutkieke da'je de vracht recht hielen, en dan losse in de baarg. Eindelijk de leste vracht – krek veurdat 't begong te regene.

't Leven op 't plattelaand was hard; mer ok romantisch, zoa-ve dat tegewoordig zegge. Alles is noe veul makkelijker, en eêntoôniger 'ewörren.
Kiek n'r de taol. 't Barrevelds (T'rschuur, 't Zwartebroek, die kaant uut) dat ik hier schrieven is aanderst as 't Lunters. En kwam je in Niekaark, of in 't Veên, of in de Betuwe, daor praotte de minse weer heel aanderst. Mer noe – 't is allemaol allees, waar of je ok vandaon kommen. Weinig aorigheid an.
Kiek n'r de netuur. Vrogger was 't een geaarmoei mit die vliegen – daor lééfden 't van. Mer dat betekende ok dat de zwaolve je um de ore vlogen. Op 't laand volop kieften en grieten, zelfs snippen en petriezen. Woar bin die 'ebleven? En de leeuweriken vanzelf. Wat gek, d'r is-t-er op de meeste steeë gieneêntje meer over. Overal in de wallen voegelnesjes: tuuekruupertsjes, spreeuwe, musse, gresmusse, spotvoegels, bieëvretertsjes, grauwe liesters, zangliesters... Noe mag je blie weze as je d'r een keer eêntje vienen. En vlinders? 't Schient dat 'r tachentig jaor 'eleeje vijftig, zestig keer zoveul (!) vlogen as tegewoordig. Ja, wat wul je? Bloemen bleuien d'r zwat nie meer. Mit een bietje geluk een paor in de sloôtkaanten, mer in laand zwat niks meer. Niks as reigres, zeker as de koên nie meer buute komme. Ok zoiets.
Kiek ok n'r de minse. Vrogger ha'je op 't plattelaand niks as boere. Noe komme d'r een kwak riekeluu die een kast van een huus zette laote, mer in de stad waarke. Een stuk tuin um 't huus heen, mer 't het gien enkele geveulsweerde. An de aandere kaant de boere; de meeste bin uut'escheie, en die nog over bin, die boere niet op een plaots mit een boerderie, mer op een 'boerenbedrijf'. In stee van alle week n'r de eiermark en een paor keer in 't jaor n'r de veemark te motte (magge) gaon komt 'r noe zwat alle dag wel een groôte auto een vracht eier, varkes of net wa'je hên ophaole. Je mot as boer zaokelijk in'esteld wezen um 't nog vol te houwe. Dat zie je ok an de kleer: de streekdrachte van vrogger warre niks hee bar makkelijk mit 't waark, mer ze ha'n wat. Noe is 't niks as spiekerbroeke; keêls of deres, dat schient niks uut te maoke.

De geluksvoegels zoas ik die nog groôtouwers hên die 't boereleve van vrogger mee'emaokt hên, kunne d'r wel 's weemoedig van wörre, een geveul van heimwee (klinkt niet aarg Veêluws; meschiejn bestaot 'r wel gien woord veur). 't Was vrogger zwaor tobbe, mer de 'genoegens', 't 'plezier' van tegewoordig liekt nogal leeg v'rgeleke mit 't zinvolle leven toe 't overleve nog een stried was. En 't v'rdwienen van 't geleuf maokt 't leven d'r ok niet zinvoller op.
Van 't harde waarke kreeg je pien in de rug, de aarms, de beêne. Noe he'je eer last van pien in 't heufd. Mer dan krieg je gewoôn 'n asprien en 't is weer vurt. Vrogger waarkte je to'je nie meer konnen; noe mag je mit vijfenzestig jaor mit pensioen. Dan kun je 'n elektrische fiets kope en fietstochjes maoke, zoas de meeste (soaie luu) doen. Mer ze fietse deur een v'raarmd en v'rzaokelijkt plattelaand.


maandag 7 juli 2014

Wat is er zo lelijk aan windturbines?

Vraag een willekeurige Nederlander om zijn mening over windturbines – meestal ten onrechte "windmolens" genoemd – en je heb grote kans dat het antwoord het volgende is: heel nuttig (want duurzaam), maar ik zou ze niet in mijn uitzicht willen hebben. In dit geval geen luchtvervuiling, maar horizonvervuiling.
Niet verrassend: mijn mening is in beide opzichten min of meer het tegengestelde. Ten eerste is het nog maar de vraag hoe milieuvriendelijk de moderne windmolens zijn. Bouw en (na zo'n dertig jaar) afbraak kosten nogal wat energie, en bovendien vliegen er nogal wat trekvogels zich dood tegen de wieken. Over de vraag naar de kosten zijn de meningen verdeeld; het hangt ervan af wat je meereken of windturbine-energie duurder is dan die uit een elektriciteitscentrale. Maar waarschijnlijk is windenergie duurder. En schoner waarschijnlijk eveneens, maar ook dat is nog enigszins twijfelachtig. Kortom: het idee is goed, maar of het echt helpt is de vraag.
Ten tweede vind ik persoonlijk deze indrukwekkende molens niet lelijk. Ga maar eens onder zo'n draaiend gevaarte staan; je raak ervan onder de indruk. Als de voet van de paal dan ook nog in vervagende groene banden is geschilderd en er een rij van deze turbines langs een zeedijk staat kan ik ze allerminst ontsierend noemen. Ze passen volledig bij het Hollandse polderlandschap, het vlakke Nederlandse kustland dat zo sterk het stempel draagt van onze waterbeheersingsgeschiedenis. Daarin zijn de windturbines een symbool van de Nederlandse haat-liefdeverhouding met de elementen: bescherm je tegen hun dreiging, maak gebruik van hun kracht.

Wat dat laatste betreft zou intussen binnenkort wel kunnen blijken dat de getijdenbeweging een betere krachtbron is dan de wind – meters verschil tussen hoog- en laagwater bevat een ongekende potentiële energie. Het wachten is op winstgevende ontwikkeling van initiatieven daartoe. Tot zolang kunnen we het beste genieten van de windturbines die we hebben, maar terughoudend zijn met het plaatsen van nieuwe.

dinsdag 1 juli 2014

Kerkgezang

Wie durft in de kerk uit de toon te vallen?

Het spijt me, onkerkelijke lezer, vandaag weer een stukje voor kerkgangers; een preek voor eigen parochie.
Je moet weten dat in onze Hervormde gemeente uitsluitend psalmen worden gezongen (de Enige Gezangen* niet te na gesproken). Mocht het bij jou of bij u in de kerk anders gaan, dan kun je voor psalmen je eigen liederen invullen.
Goed, de dominus geeft een psalmvers op: 96:1. Dat begint zo:
            Zingt, zingt een nieuw gezang den Heere…
Onbewust denkt hij erbij:
            maar doet dat alstublieft niet hier.
Ik zing het vers echter met overtuiging mee, want van mij mag er best eens een nieuw gezang worden gezongen (voor de Heere, maar dat begrijpen de meesten niet en dus zingen ze "de" in plaats van "den"). De volgende zing ik echter niet mee:
            'k Ben jong geweest en draag nu grijze haren…
evenmin als een psalm verder, nummer 38:
            'k Voel mij van de smart doorsneden;
in mijn leden
is niets heel of vrij van pijn.
(en de rest van de psalm) want ik ben zo gezond als een vis in het water. Evenmin zal ik het een depressief iemand kwalijk nemen als hij zijn mond houdt bij
            Looft Hem met de trom en fluit,
            looft Hem op uw blijde snaren!

Wie veel liever een balletje trapt, tv kijkt, in de kroeg zit of gewoon aan het werk is kan beter niet meezingen bij een psalmvers als
            Ai, zie, o Heer, dat ik Uw wet bemin!
Wees eerlijk. Is het niet een béétje schijnheilig om zoiets te zingen wanneer je weinig met die wet heb?
Anderzijds, Nigeriaanse christenen wier kerkgebouw is afgebrand en wier kinderen op beestachtige wijze zijn vermoord mogen met het volste recht zingen
            Gelukkig hij, die u zal loon verschaffen
            die u vergeldt al wat g´ons hebt misdaan.
            Gelukkig hij die u terneer zal slaan.
Dat heeft niet te maken met wraakzucht (als dat het motief is kun je beter zwijgen), maar met gerechtigheid.

Rechtvaardigheid… eerlijkheid, dat is mijn motivatie om niet iets mee te zingen wat ik niet meen. Goed, nu sta ik met deze mening (zoals gewoonlijk) misschien alleen, maar dat is geen argument voor onjuistheid. Integendeel, zou ik zeggen. Zonder eenlingen als Martin Luther en Jean Cauvin zouden wij nog onder de paus van Rome vallen. Hoe dan ook, ik ben te zeer een kind van Reformatie en Romantiek om het geloof te zien als iets louter gezamenlijks. Voor mij is geloof in de eerste plaats iets persoonlijks, pas dan collectief. De gemeentezang is de enige inbreng van gemeenteleden in de eredienst die in reformatorische kerken is overgebleven sinds het begin van het christendom. Klakkeloos alles meezingen ervaar ik als onoprecht.
Overigens is mijn standpunt in dezen misschien niet eens zo heel eenzaam, alleen hebben de meeste mensen er nooit over nagedacht of durven ze niet uit de toon te vallen. Stel de vraag maar eens op een jeugdvereniging; goede kans dat velen als het erop aankomt mijn mening blijken te delen.


* Ja, ze zijn enig… En het zijn de enige die (mogen) worden gezongen tijdens de dienst.